દવા વિના વિટામીન B12 ની ઉણપને કેવી રીતે દૂર કરવી: 4 અસરકારક અને કુદરતી ઉપાયો

આ પણ વાંચો

related post in the middle

આધુનિક જીવનશૈલી અને આહાર પદ્ધતિના કારણે શરીરમાં અનેક પોષક તત્વોની ઉણપ સર્જાઈ શકે છે, જેમાં વિટામિન B12 એક મુખ્ય વિટામિન છે. વિટામિન B12, જેને કોબાલામિન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે આપણા શરીરના ચેતાતંત્રના સ્વાસ્થ્ય, લાલ રક્તકણોના નિર્માણ અને DNA સંશ્લેષણ માટે અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. તેની ઉણપ ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ નોતરી શકે છે, જેમાં થાક, નબળાઈ, યાદશક્તિમાં ઘટાડો, હતાશા અને ચેતાતંત્ર સંબંધિત સમસ્યાઓનો સમાવેશ થાય છે. આ લેખમાં, આપણે દવા લીધા વિના કુદરતી રીતે વિટામિન B12 ની ઉણપને કેવી રીતે દૂર કરી શકાય તે અંગે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું. ખાસ કરીને શાકાહારીઓ માટે B12 ના સ્ત્રોત મર્યાદિત હોય છે, કારણ કે B12 મુખ્યત્વે પ્રાણીજન્ય ખોરાકમાં જોવા મળે છે

 

આપણે અહીં એવી ચાર મુખ્ય ખાદ્ય વસ્તુઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીશું જે વિટામિન B12 ની ઉણપને પહોંચી વળવામાં મદદ કરી શકે છે:

1. ડેરી ઉત્પાદનો (દૂધ, દહીં, પનીર)

વિટામિન B12 ના ઉત્તમ શાકાહારી સ્ત્રોતોમાં ડેરી ઉત્પાદનો મોખરે છે. દૂધ અને તેની બનાવટો ભારતીય આહારનો અભિન્ન અંગ છે અને તે B12 ની જરૂરિયાત પૂરી પાડવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.

• દૂધ:

  ગાયનું દૂધ વિટામિન B12 નો એક સારો સ્ત્રોત છે. લગભગ 250 મિલી (એક ગ્લાસ) દૂધ તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો લગભગ અડધો ભાગ (આશરે 1.2 mcg) પૂરો પાડી શકે છે. દૂધમાં B12 ઉપરાંત કેલ્શિયમ અને વિટામિન D જેવા અન્ય પોષક તત્વો પણ હોય છે જે હાડકાના સ્વાસ્થ્ય માટે ફાયદાકારક છે. સવારે નાસ્તામાં કે રાત્રે સૂતા પહેલા એક ગ્લાસ દૂધ પીવાથી B12 નું સ્તર જાળવી રાખવામાં મદદ મળે છે.

• દહીં:

  દહીં, અથવા યોગર્ટ, પણ B12 નો એક ઉત્તમ સ્ત્રોત છે. દહીંમાં રહેલા પ્રોબાયોટિક્સ (સારા બેક્ટેરિયા) પાચનતંત્ર સુધારવામાં મદદ કરે છે, જે B12 ના શોષણને પણ પ્રોત્સાહન આપી શકે છે. એક કપ (લગભગ 200 ગ્રામ) દહીં તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો લગભગ 20-25% પૂરો પાડી શકે છે. તમે દહીંને ભોજન સાથે, લસ્સી બનાવીને, કે ફળો સાથે મિક્સ કરીને ખાઈ શકો છો.

• પનીર (કોટેજ ચીઝ):

  પનીર ભારતીય ભોજનમાં લોકપ્રિય છે અને તે પ્રોટીન તેમજ B12 થી ભરપૂર હોય છે. 100 ગ્રામ પનીર તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો લગભગ 20% પૂરો પાડી શકે છે. પનીરને શાકભાજી સાથે, સલાડમાં કે નાસ્તા તરીકે ખાઈ શકાય છે. યાદ રાખો કે પનીરને વધુ પડતું રાંધવાથી તેના પોષક તત્વોમાં ઘટાડો થઈ શકે છે, તેથી તેને હળવું રાંધવાનું પસંદ કરો.

• પાલક:

  પાલકની ભાજી ખાવાથી પણ બી12 ની ઉણપ દૂર થઈ શકે છે. તેમાં આયરન પણ ભરપૂર પ્રમાણમાં હોય છે. તમે પાલકને અલગ અલગ રીતે પોતાની ડાયટમાં સામેલ કરી શકો છો. 

2. ફોર્ટિફાઇડ ફૂડ્સ (ફોર્ટિફાઇડ અનાજ, સોયા દૂધ, વગેરે)

જે લોકો સંપૂર્ણપણે શાકાહારી (વેગન) છે અથવા ડેરી ઉત્પાદનોનું સેવન કરી શકતા નથી, તેમના માટે ફોર્ટિફાઇડ ફૂડ્સ વિટામિન B12 મેળવવાનો શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે. ફોર્ટિફાઇડ ફૂડ્સ એટલે એવા ખાદ્યપદાર્થો જેમાં ઉત્પાદન પ્રક્રિયા દરમિયાન વિટામિન્સ અને મિનરલ્સ અલગથી ઉમેરવામાં આવે છે.

• ફોર્ટિફાઇડ બ્રેકફાસ્ટ સિરિયલ્સ:

  ઘણા બ્રેકફાસ્ટ સિરિયલ્સ, જેમ કે કોર્નફ્લેક્સ, ઓટ બ્રાન ફ્લેક્સ, અને મ્યુસલી, વિટામિન B12 થી ફોર્ટિફાઇડ હોય છે. સવારના નાસ્તામાં આવા સિરિયલ્સને દૂધ અથવા ફોર્ટિફાઇડ પ્લાન્ટ-બેઝ્ડ દૂધ સાથે લેવાથી B12 ની નોંધપાત્ર માત્રા મળે છે. ઉત્પાદનના પેકેટ પર "ફોર્ટિફાઇડ વિથ B12" લખેલું છે કે નહીં તે હંમેશા તપાસો.

• ફોર્ટિફાઇડ પ્લાન્ટ-બેઝ્ડ મિલ્ક:

  જેઓ ડેરી દૂધ પીતા નથી, તેમના માટે સોયા મિલ્ક, બદામ મિલ્ક, રાઇસ મિલ્ક, અને ઓટ મિલ્ક જેવા પ્લાન્ટ-બેઝ્ડ દૂધના વિકલ્પો ઉપલબ્ધ છે જે B12 થી ફોર્ટિફાઇડ હોય છે. એક ગ્લાસ ફોર્ટિફાઇડ સોયા મિલ્ક તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો લગભગ 50% પૂરો પાડી શકે છે. આ દૂધનો ઉપયોગ તમે સ્મૂધી, કોફી, ચા અથવા સિરિયલ્સ સાથે કરી શકો છો.

• ફોર્ટિફાઇડ ટોફુ:

  ટોફુ, જે સોયાબીનમાંથી બને છે, તે પ્રોટીનનો સારો સ્ત્રોત છે. કેટલાક ફોર્ટિફાઇડ ટોફુ ઉત્પાદનો પણ B12 થી સમૃદ્ધ હોય છે. તેને શાકભાજી સાથે, સ્ટિર-ફ્રાયમાં અથવા ગ્રીલ કરીને ખાઈ શકાય છે.

3. ઈંડા

જો તમે ઈંડા ખાતા હો, તો તે વિટામિન B12 નો એક ઉત્તમ અને સરળતાથી સુલભ સ્ત્રોત છે. ઈંડામાં B12 ઉપરાંત પ્રોટીન, વિટામિન D અને અન્ય આવશ્યક પોષક તત્વો પણ હોય છે.

• ઈંડાની જરદીનું મહત્ત્વ:

  વિટામિન B12 ઈંડાની જરદી (પીળો ભાગ) માં વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. કેટલાક અભ્યાસો સૂચવે છે કે ઈંડામાંથી મળતું B12, ખાસ કરીને જરદીમાંથી, શરીરમાં વધુ સારી રીતે શોષાય છે. બે મોટા ઈંડા તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો લગભગ 46% (આશરે 1.0 mcg) પૂરો પાડી શકે છે. તમે ઈંડાને બાફીને, ઓમલેટ બનાવીને, કે સ્ક્રેમ્બલ્ડ કરીને તમારા આહારમાં સામેલ કરી શકો છો.

4. ન્યુટ્રિશનલ યીસ્ટ

ન્યુટ્રિશનલ યીસ્ટ (Nutritional Yeast) એક લોકપ્રિય ફોર્ટિફાઇડ ફૂડ છે, ખાસ કરીને શાકાહારી અને વેગન સમુદાયમાં. તે ચીઝ જેવો સ્વાદ ધરાવે છે અને તેનો ઉપયોગ વિવિધ વાનગીઓમાં ફ્લેવર એન્હાન્સર તરીકે થાય છે.

• વેગન માટે B12 નો શ્રેષ્ઠ સ્ત્રોત:

  ન્યુટ્રિશનલ યીસ્ટ (જેને 'નોચ' તરીકે પણ ઓળખાય છે) ને ખાસ કરીને વિટામિન B12 સાથે ફોર્ટિફાઇડ કરવામાં આવે છે. બે ચમચી ન્યુટ્રિશનલ યીસ્ટ તમારી દૈનિક B12 જરૂરિયાતનો 100% થી પણ વધુ પૂરો પાડી શકે છે. તે ફ્લેક્સ અથવા પાવડર સ્વરૂપમાં ઉપલબ્ધ હોય છે.

• ઉપયોગની રીત:

  તમે તેને સલાડ, સૂપ, પાસ્તા, પોપકોર્ન, શાકભાજી પર છાંટીને અથવા સેન્ડવિચમાં ઉમેરીને ખાઈ શકો છો. તેનો સ્વાદ ચીઝી અને નટી હોય છે, જે વાનગીઓને એક અનોખો સ્વાદ આપે છે.  

મહત્વપૂર્ણ નોંધ:

જો તમને વિટામિન B12 ની ઉણપના ગંભીર લક્ષણો જેમ કે સતત થાક, યાદશક્તિમાં ઘટાડો, સંતુલન ગુમાવવું, હાથ-પગમાં ઝણઝણાટી, કે ગંભીર એનિમિયા હોય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે. માત્ર આહાર પર આધાર રાખવો પૂરતો ન હોઈ શકે અને ડોક્ટર સપ્લીમેન્ટ્સ (ગોળીઓ) અથવા ઇન્જેક્શનની સલાહ આપી શકે છે.

વિટામિન B12 શરીરમાં યોગ્ય રીતે શોષાય તે માટે પેટમાં હાઇડ્રોક્લોરિક એસિડ અને ઇન્ટ્રિન્સિક ફેક્ટર (એક પ્રોટીન) જરૂરી છે. કેટલીક તબીબી પરિસ્થિતિઓ (જેમ કે ક્રોહન'સ રોગ, ગેસ્ટ્રિક બાયપાસ સર્જરી, લાંબા સમય સુધી એસિડ રિફ્લક્સ દવાઓનો ઉપયોગ) માં આ શોષણ યોગ્ય રીતે થતું નથી, જેના કારણે B12 ની ઉણપ થાય છે, ભલે તમે પર્યાપ્ત માત્રામાં ખોરાક લેતા હો.

તમારા આહારમાં ઉપર જણાવેલ વસ્તુઓનો નિયમિત સમાવેશ કરવાથી વિટામિન B12 નું સ્તર જાળવી રાખવામાં અને તેની ઉણપને અટકાવવામાં મદદ મળી શકે છે. જોકે, વ્યક્તિગત સ્વાસ્થ્યની સ્થિતિ અને જરૂરિયાત મુજબ નિષ્ણાતની સલાહ લેવી હિતાવહ છે.

વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો (FAQs)

પ્ર. વિટામિન B12 ની દૈનિક જરૂરિયાત કેટલી હોય છે?

પુખ્ત વયના લોકો માટે વિટામિન B12 ની ભલામણ કરેલ દૈનિક માત્રા સામાન્ય રીતે **2.4 માઇક્રોગ્રામ (mcg)** હોય છે. ગર્ભવતી અને સ્તનપાન કરાવતી સ્ત્રીઓ માટે આ જરૂરિયાત થોડી વધારે હોઈ શકે છે (લગભગ 2.6-2.8 mcg).

પ્ર. શું વિટામિન B12 માત્ર પ્રાણીજન્ય ખોરાકમાં જ જોવા મળે છે?

હા, કુદરતી રીતે વિટામિન B12 મુખ્યત્વે માંસ, માછલી, ઈંડા અને ડેરી ઉત્પાદનો જેવા પ્રાણીજન્ય ખોરાકમાં જ જોવા મળે છે. છોડ આધારિત ખોરાકમાં કુદરતી રીતે B12 હોતું નથી. જોકે, ફોર્ટિફાઇડ ફૂડ્સ (જેમાં B12 ઉમેરવામાં આવે છે) અને સપ્લીમેન્ટ્સ શાકાહારીઓ અને વેગન માટે ઉત્તમ વિકલ્પો પૂરા પાડે છે.

પ્ર. વિટામિન B12 ની ઉણપના સામાન્ય લક્ષણો શું છે?

વિટામિન B12 ની ઉણપના સામાન્ય લક્ષણોમાં સતત થાક અને નબળાઈ, એનિમિયા (રક્તકણોની ઉણપ), શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, યાદશક્તિમાં ઘટાડો, મૂડ સ્વિંગ, હતાશા, હાથ-પગમાં સુન્નતા અથવા ઝણઝણાટી (ટીંગલીંગ), સંતુલન ગુમાવવું, અને જીભમાં સોજો કે દુખાવો નો સમાવેશ થાય છે. બાળકોમાં વૃદ્ધિમાં વિલંબ પણ જોવા મળી શકે છે. ગંભીર કિસ્સાઓમાં, તે કાયમી ન્યુરોલોજીકલ નુકસાન તરફ દોરી શકે છે.

પ્ર. શાકાહારીઓ માટે B12 ના શ્રેષ્ઠ કુદરતી સ્ત્રોત કયા છે?

શાકાહારીઓ માટે B12 ના શ્રેષ્ઠ કુદરતી આહાર સ્ત્રોતોમાં દૂધ, દહીં, પનીર, છાશ, ચીઝ જેવા ડેરી ઉત્પાદનોનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત, ફોર્ટિફાઇડ બ્રેકફાસ્ટ સિરિયલ્સ, ફોર્ટિફાઇડ સોયા મિલ્ક/બદામ મિલ્ક અને ન્યુટ્રિશનલ યીસ્ટ પણ શાકાહારીઓ અને વેગન માટે ખૂબ જ અસરકારક સ્ત્રોત છે.

પ્ર. શું સૂર્યપ્રકાશમાંથી B12 મળે છે?

ના, સૂર્યપ્રકાશમાંથી વિટામિન B12 મળતું નથી. સૂર્યપ્રકાશ એ વિટામિન D નો મુખ્ય સ્ત્રોત છે, જે હાડકાના સ્વાસ્થ્ય અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ માટે મહત્વપૂર્ણ છે. વિટામિન B12 માટે તમારે આહાર સ્ત્રોતો અથવા ડોક્ટરની સલાહ મુજબ સપ્લીમેન્ટ્સ પર આધાર રાખવો પડશે.

પ્ર. શું B12 ની ઉણપને કારણે વજન વધી શકે છે?

સીધી રીતે B12 ની ઉણપથી વજન વધતું નથી, પરંતુ B12 ની ઉણપને કારણે થાક અને ઓછી ઉર્જા જેવી સમસ્યાઓ થઈ શકે છે. આનાથી શારીરિક પ્રવૃત્તિમાં ઘટાડો થઈ શકે છે અને મેટાબોલિઝમ ધીમું પડી શકે છે, જે આડકતરી રીતે વજન વધારવામાં ફાળો આપી શકે છે. B12 ની ઉણપ પાચન સંબંધિત સમસ્યાઓ પણ પેદા કરી શકે છે.

પ્ર. B12 સપ્લીમેન્ટ્સ ક્યારે લેવા જોઈએ?

જો તમારું B12 સ્તર ખૂબ ઓછું હોય, તમે કડક વેગન આહાર લેતા હો, અથવા તમને B12 શોષણ સંબંધિત કોઈ તબીબી સ્થિતિ હોય, તો તમારા ડોક્ટર B12 સપ્લીમેન્ટ્સ (ગોળીઓ, સબલિંગ્યુઅલ ડ્રોપ્સ, કે ઇન્જેક્શન) લેવાની સલાહ આપી શકે છે. હંમેશા ડોક્ટરની સલાહ લીધા પછી જ સપ્લીમેન્ટ્સ લેવા જોઈએ.