એક સમય હતો જ્યારે કિશોર બિયાનીનું નામ ભારતના રિટેલ ઉદ્યોગનો પર્યાય ગણાતું હતું. "રિટેલ કિંગ" તરીકે ઓળખાતા આ ગુજરાતી ઉદ્યોગપતિએ ભારતના સામાન્ય માણસની ખરીદી કરવાની રીતને બદલી નાખી હતી. તેમના બિગ બજાર સ્ટોર્સે મધ્યમ વર્ગના પરિવારો માટે એક જ છત નીચે બધું જ ઉપલબ્ધ કરાવીને ક્રાંતિ સર્જી હતી.
2017ના અહેવાલો મુજબ, તેમની નેટવર્થ $2.8 બિલિયન, એટલે કે આશરે ₹15,225 કરોડથી પણ વધુ હતી. તેમનું ફ્યુચર ગ્રુપ એક વિશાળ સામ્રાજ્ય હતું જેમાં બિગ બજાર, ફૂડ બજાર, સેન્ટ્રલ, પેન્ટાલૂન્સ જેવી બ્રાન્ડ્સ સામેલ હતી. પરંતુ, ક્યાંક કોઈક એવી ગંભીર ભૂલ થઈ, ક્યાંક કોઈક એવી ખોટી ગણતરી મૂકાઈ કે આજે આ જ 'રિટેલ કિંગ' આર્થિક સંકટના ઊંડા ગર્તમાં ફસાઈ ગયા છે. એક ભવ્ય સામ્રાજ્યના પતનનો આ દાખલો આશ્ચર્યજનક છે. શું હતું આ પતન પાછળનું રહસ્ય? કેવી રીતે એક સમયે ભારતના ઘર-ઘરમાં પહોંચેલું બિગ બજાર આજે ફડચાના આરે આવી ગયું છે અને તેના સ્થાપક કિશોર બિયાની આજે કંગાળ અવસ્થામાં મુકાઈ ગયા છે? ચાલો, આ પતનગાથાના એક-એક પાસાને ઊંડાણપૂર્વક સમજીએ અને જાણીએ કે કેવી રીતે અતિ-મહત્વાકાંક્ષા, અનિયંત્રિત વિસ્તરણ અને બદલાતા બજાર પ્રવાહોએ આ રિટેલ મહાકાયને ધૂળ ચાટતું કરી દીધું. આ માત્ર એક બિઝનેસ સ્ટોરી નથી, પરંતુ ભારતના આર્થિક લેન્ડસ્કેપમાં આવેલા ધરખમ પરિવર્તનોની એક પ્રતીકાત્મક ગાથા પણ છે.
કિશોર બિયાની અને ફ્યુચર ગ્રુપનો ભવ્ય ઉદય
કિશોર બિયાનીએ 1980ના દાયકામાં કપડાંના વેપારથી શરૂઆત કરી હતી. તેમની દૂરંદેશી હતી કે ભારતમાં સંગઠિત રિટેલનું ભવિષ્ય ઉજ્જવળ છે. 1990ના દાયકાના અંતમાં તેમણે પેન્ટાલૂન્સ સાથે રિટેલ સેક્ટરમાં પ્રવેશ કર્યો અને 2001માં બિગ બજારની શરૂઆત કરી. બિગ બજાર ભારતના મધ્યમ વર્ગ માટે "સબસે સસ્તા" (સૌથી સસ્તું) અને "આપકી દુકાન" (તમારી દુકાન) બની ગયું. એક છત નીચે કરિયાણું, કપડાં, ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ઘરગથ્થુ વસ્તુઓ ઉપલબ્ધ કરાવીને તેમણે ગ્રાહકોને આકર્ષ્યા. બિગ બજારનો વિકાસ એટલો ઝડપી હતો કે ટૂંક સમયમાં જ તે દેશના દરેક મોટા શહેરમાં ફેલાઈ ગયું. કિશોર બિયાનીને ભારતીય રિટેલ ક્રાંતિના પ્રણેતા તરીકે જોવામાં આવતા હતા.
પતનના મુખ્ય કારણો: એક વિગતવાર વિશ્લેષણ
1. અતિ-વિસ્તરણ અને આક્રમક દેવાખોરી (Over-expansion and Aggressive Borrowing)
ફ્યુચર ગ્રુપે અતિશય ઝડપથી પોતાના સ્ટોર્સની સંખ્યા વધારી. આ આક્રમક વિસ્તરણ વ્યૂહરચનાએ કંપની પર enormous દેવાનો બોજ નાખ્યો. ઘણા સ્ટોર્સ નફાકારકતાનો આધાર રાખ્યા વિના ખોલવામાં આવ્યા, જેના કારણે ઓપરેશનલ ખર્ચમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો. બિયાનીનું માનવું હતું કે "પહેલા કબજો કરો, પછી નફો કમાઓ", પરંતુ આ વ્યૂહરચના લાંબા ગાળે ઘાતક સાબિત થઈ. વિસ્તરણ માટે લીધેલી લોનનો વ્યાજ દર કંપનીના નફાકારકતા કરતા અનેક ગણો વધી ગયો.
2. ઈ-કોમર્સનો ઉદય અને ડિજિટલ અવગણના (Rise of E-commerce and Digital Neglect)
જ્યારે ભારતમાં એમેઝોન અને ફ્લિપકાર્ટ જેવા ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ્સ ઝડપથી વિકસી રહ્યા હતા, ત્યારે ફ્યુચર ગ્રુપ ઓનલાઈન ક્ષેત્રમાં પાછળ રહી ગયું. તેઓ પરંપરાગત બ્રિક-એન્ડ-મોર્ટાર મોડેલ પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતા રહ્યા. ઈ-કોમર્સ કંપનીઓએ ગ્રાહકોને ઘરે બેઠા ખરીદીની સુવિધા, આકર્ષક ડિસ્કાઉન્ટ અને વિશાળ વેરાયટી આપી, જેની સામે બિગ બજાર ટકી શક્યું નહીં. બિયાનીએ પોતે પણ સ્વીકાર્યું હતું કે તેઓ ડિજિટલ ક્રાંતિને પકડવામાં નિષ્ફળ રહ્યા.
3. વધતી સ્પર્ધા અને નવા ખેલાડીઓનો પ્રવેશ (Increasing Competition and New Entrants)
ડી-માર્ટ (D-Mart) જેવી કંપનીઓએ ઓછા ખર્ચે, કાર્યક્ષમ સપ્લાય ચેઈન અને કેશ-એન્ડ-કેરી મોડેલ અપનાવીને બજારમાં પોતાની જગ્યા બનાવી. ડી-માર્ટે ગ્રાહકોને સતત ઓછા ભાવે ઉત્પાદનો પૂરા પાડીને બિગ બજારની "સબસે સસ્તા"ની છબીને પડકારી. આ ઉપરાંત, રિલાયન્સ રિટેલ જેવી મોટી કંપનીઓએ પણ રિટેલ સેક્ટરમાં મોટો ધસારો કર્યો, જેના કારણે સ્પર્ધા વધુ તીવ્ર બની.
4. નબળું ભંડોળ વ્યવસ્થાપન અને દેવાનો બોજ (Poor Fund Management and Debt Burden)
વધતા દેવાને કારણે ફ્યુચર ગ્રુપ પર નાણાકીય દબાણ વધ્યું. 2012માં, દેવું ઘટાડવા માટે તેમણે પેન્ટાલૂન્સમાં પોતાનો મોટો હિસ્સો આદિત્ય બિરલા ગ્રુપને વેચી દીધો. તેમ છતાં, કંપની પર ₹17,000 કરોડથી વધુનું દેવું જમા થયું. આ દેવાના વ્યાજની ચૂકવણી કરવી એ જ કંપની માટે એક મોટો પડકાર બની ગયો.
5. કોરોના મહામારીનો વિનાશક પ્રભાવ (Devastating Impact of Covid-19 Pandemic)
કોરોના મહામારી અને ત્યારબાદના લોકડાઉને ફ્યુચર ગ્રુપના વ્યવસાયને મોટો ફટકો આપ્યો. રિટેલ સ્ટોર્સ બંધ રહેતા આવક બંધ થઈ ગઈ, પરંતુ ઓપરેશનલ ખર્ચ અને દેવાની ચૂકવણી ચાલુ રહી. કિશોર બિયાનીએ પોતે કહ્યું હતું કે, કોવિડ-19ને કારણે ત્રણ મહિનામાં તેમને ₹7,000 કરોડનો બિઝનેસ ગુમાવવો પડ્યો. આ નુકસાન એટલું મોટું હતું કે કંપની તેમાંથી ક્યારેય બહાર આવી શકી નહીં.
6. રિલાયન્સ-એમેઝોન કાનૂની વિવાદ (Reliance-Amazon Legal Dispute)
ફ્યુચર ગ્રુપની નાણાકીય સ્થિતિ સુધારવા માટે, 2020માં રિલાયન્સ રિટેલ સાથે ₹24,713 કરોડનો સોદો કરવામાં આવ્યો. આ સોદામાં ફ્યુચર ગ્રુપના રિટેલ, હોલસેલ, લોજિસ્ટિક્સ અને વેરહાઉસિંગ વ્યવસાયો રિલાયન્સને વેચવાની યોજના હતી. જોકે, એમેઝોને (જેણે ફ્યુચર કૂપન્સમાં હિસ્સો ખરીદ્યો હતો અને કરાર ભંગનો દાવો કર્યો હતો) આ સોદા સામે કાનૂની પડકાર ઉભો કર્યો. સિંગાપોર ઇન્ટરનેશનલ આર્બિટ્રેશન સેન્ટર (SIAC) અને ભારતીય કોર્ટોમાં ચાલેલા લાંબા કાનૂની વિવાદને કારણે આ સોદો પૂર્ણ થઈ શક્યો નહીં. આ વિવાદે ફ્યુચર ગ્રુપની આર્થિક સ્થિતિને વધુ દયનીય બનાવી દીધી અને તેને પુનરુત્થાનની કોઈ તક મળી નહીં.
7. ગ્રાહક અનુભવ અને સપ્લાય ચેઈન મેનેજમેન્ટમાં ખામીઓ (Flaws in Customer Experience and Supply Chain Management)
સમય જતાં, બિગ બજારના સ્ટોર્સમાં ગ્રાહક સેવા અને સ્ટોર મેનેજમેન્ટમાં ઘટાડો જોવા મળ્યો. લાંબી કતારો, સ્ટોકમાં માલનો અભાવ અને કર્મચારીઓની અપૂરતી તાલીમ જેવી સમસ્યાઓએ ગ્રાહકોને અન્ય વિકલ્પો તરફ વાળ્યા. આ ઉપરાંત, તેમની સપ્લાય ચેઈન મેનેજમેન્ટ ડી-માર્ટ જેવી કંપનીઓ જેટલી કાર્યક્ષમ નહોતી, જેના કારણે ઓપરેશનલ ખર્ચ વધતા રહ્યા.
પરિણામ: NCLT અને ફડચાની કાર્યવાહી
આ તમામ પરિબળોના સંયોજનને કારણે, ફ્યુચર રિટેલ (બિગ બજારની મુખ્ય કંપની) તેના દેવાની ચૂકવણી કરવામાં નિષ્ફળ રહી. લેણદારો, ખાસ કરીને બેંકો, દ્વારા નેશનલ કંપની લો ટ્રિબ્યુનલ (NCLT) સમક્ષ ફડચાની કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવી. NCLT એ કંપનીને ફડચામાં લેવાનો આદેશ આપ્યો અને તેની સંપત્તિઓનું વેચાણ કરીને લેણદારોના દેવા ચૂકવવાની પ્રક્રિયા શરૂ થઈ.
તાજેતરમાં, કિશોર બિયાનીએ તેમના સૌથી જૂના SOBO સેન્ટ્રલ મોલને K Raheja Corp ને ₹476 કરોડમાં વેચીને કેટલાક લેણદારોના દેવા ચૂકવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. આ દર્શાવે છે કે એક સમયે રિટેલ સામ્રાજ્યના માલિક આજે પોતાની જ સંપત્તિઓ વેચીને દેવું ચૂકવવા મજબૂર છે.
બિગ બજારનું ભવિષ્ય અને કિશોર બિયાનીનું ભવિષ્ય
બિગ બજારના મોટાભાગના સ્ટોર્સ હવે બંધ થઈ ગયા છે અથવા રિલાયન્સ રિટેલ દ્વારા પોતાના નિયંત્રણ હેઠળ લેવામાં આવ્યા છે. ફ્યુચર ગ્રુપનું રિટેલ સામ્રાજ્ય લગભગ સમાપ્ત થઈ ગયું છે. કિશોર બિયાની, જે એક સમયે ભારતના સૌથી પ્રભાવશાળી ઉદ્યોગપતિઓમાંના એક હતા, આજે તેમની આર્થિક સ્થિતિ ઘણી જ નાજુક છે. તેમની પતનગાથા ભારતના રિટેલ ક્ષેત્રમાં બદલાતા પ્રવાહો, ઝડપી ટેકનોલોજીકલ પરિવર્તનો અને યોગ્ય સમયે વ્યૂહરચના ન બદલવાના જોખમોનું એક જીવંત ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે.
આ માત્ર એક બિઝનેસ ફેલિયર નથી, પરંતુ એક એવા યુગના અંતનું પ્રતિક છે જ્યાં પરંપરાગત રિટેલ મોડેલ ડિજિટલ ક્રાંતિ સામે ટકી શક્યું નથી. કિશોર બિયાનીએ ભારતીય રિટેલને એક નવી દિશા આપી હતી, પરંતુ સમય સાથે તાલ મિલાવવામાં અને યોગ્ય નિર્ણય લેવામાં નિષ્ફળતા તેમને આર્થિક સંકટમાં ધકેલી ગઈ.
FAQ - વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો
- પ્ર.1: કિશોર બિયાની કોણ છે?
- જ.1: કિશોર બિયાની ભારતના એક અગ્રણી ઉદ્યોગપતિ છે, જેઓ ફ્યુચર ગ્રુપના સ્થાપક અને બિગ બજાર જેવી રિટેલ ચેઈનના પ્રણેતા તરીકે જાણીતા છે. તેમને ભારતના "રિટેલ કિંગ" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવતા હતા.
- પ્ર.2: બિગ બજારનું પતન શા માટે થયું?
- જ.2: બિગ બજારના પતન પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર છે, જેમાં અતિ-વિસ્તરણ અને ભારે દેવું, ઈ-કોમર્સનો ઉદય અને સ્પર્ધા (એમેઝોન, ફ્લિપકાર્ટ, ડી-માર્ટ), કોરોના મહામારીનો પ્રભાવ, અને રિલાયન્સ-એમેઝોન વચ્ચેનો કાનૂની વિવાદ મુખ્ય છે.
- પ્ર.3: ફ્યુચર ગ્રુપ પર કેટલું દેવું હતું?
- જ.3: ફ્યુચર રિટેલ પર ₹17,000 કરોડથી વધુનું દેવું હતું, જે તેના પતનનું એક મુખ્ય કારણ હતું.
- પ્ર.4: રિલાયન્સ અને એમેઝોન વચ્ચેનો વિવાદ શું હતો?
- જ.4: ફ્યુચર ગ્રુપે પોતાના રિટેલ વ્યવસાયો રિલાયન્સ રિટેલને વેચવાનો સોદો કર્યો હતો. જોકે, એમેઝોને (જેનું ફ્યુચર કૂપન્સમાં રોકાણ હતું) આ સોદા સામે કાનૂની પડકાર ઉભો કર્યો, દાવો કર્યો કે તે કરારનો ભંગ કરે છે. આ કાનૂની વિવાદને કારણે રિલાયન્સ-ફ્યુચર સોદો પૂર્ણ થઈ શક્યો નહીં.
- પ્ર.5: કિશોર બિયાનીની વર્તમાન આર્થિક સ્થિતિ શું છે?
- જ.5: એક સમયે ₹15,000 કરોડથી વધુની સંપત્તિના માલિક કિશોર બિયાની આજે આર્થિક સંકટમાં છે. તેમની કંપની ફ્યુચર રિટેલ ફડચામાં છે અને તેઓ દેવા ચૂકવવા માટે પોતાની સંપત્તિઓ વેચી રહ્યા છે.
- પ્ર.6: શું બિગ બજાર ફરીથી શરૂ થશે?
- જ.6: બિગ બજારના મોટાભાગના સ્ટોર્સ બંધ થઈ ગયા છે અથવા રિલાયન્સ રિટેલ દ્વારા હસ્તગત કરવામાં આવ્યા છે. ફ્યુચર ગ્રુપનું રિટેલ સામ્રાજ્ય લગભગ સમાપ્ત થઈ ગયું છે, તેથી બિગ બજાર તેના મૂળ સ્વરૂપમાં પાછું આવે તેવી શક્યતા ઘણી ઓછી છે.
